4 Cách Phân Biệt Trầm Thật Giả Từ Góc Độ Giải Phẫu Sinh Học

1. Hiểu về kết cấu bên trong trầm hương

Trong bài viết này, chúng tôi sẽ chỉ ra 4 cách phân biệt trầm thật – giả dựa trên đặc điểm sinh học. Kiến thức chuyên sâu nhưng được trình bày dễ hiểu, phù hợp với cả người mới lẫn người làm nghề.

Nếu bạn muốn trở thành người tiêu dùng thông thái hoặc đang kinh doanh trầm hương một cách chân chính, đừng bỏ qua những dấu hiệu sinh học cực kỳ rõ ràng mà chỉ trầm thật mới có!

Trước tiên, chúng ta cần nắm bắt các kiến thức cơ bản sau:

1.1 Mạch gỗ (Xylem / Wood tissue)

Tên tiếng Việt chuẩn: Mạch gỗ hoặc mô gỗ Tên khoa học: Xylem

• Vai trò: Dẫn nước và khoáng chất từ rễ lên lá, đồng thời có chức năng nâng đỡ.

• Đặc điểm: Cấu trúc màu sáng nhất, dạng lưới chằng chịt – chiếm phần lớn khối lượng gỗ.

• Trong trầm hương: Đây là phần khung nền gỗ, nơi các ống dẫn (vessels) và tia gỗ phân bố.

1.2 Mạch rây (Phloem / Libe)

Tên tiếng Việt chuẩn: Mạch rây hoặc libe Tên khoa học: Phloem

• Vai trò: Dẫn nhựa luyện (các chất hữu cơ do quang hợp tạo ra) đi nuôi toàn bộ cây.

• Đặc điểm: Màu đậm nhất, hình dạng hạt dài như quả táo hoặc cong như vệt lông mày.

• Trong trầm hương: Chính là nơi dầu trầm tích tụ nhiều nhất – có thể quan sát thấy các vân dầu đậm – dấu hiệu xác định giá trị của trầm.

1.3 Ống dẫn (Vessels / Conducting vessels)

Tên tiếng Việt chuẩn: Ống dẫn (trong mạch gỗ) Tên khoa học: Vessel elements

• Vai trò: Là thành phần của mạch gỗ, chuyên vận chuyển nước và muối khoáng.

• Đặc điểm: Dạng chấm tròn nhỏ li ti nằm trong mô gỗ (xylem), nhìn thấy rõ dưới kính lúp / mặt cắt ngang.

• Trong trầm hương: Các ống này là đường dẫn dịch thể tích trầm từ nơi sản xuất đến vùng tích trữ. Chúng không tích dầu nhưng giúp vận chuyển dinh dưỡng và là nền cho phản ứng tích trầm.

Trầm sớ ngang, kỳ hổ được cho là đặc biệt là vì đây thường là ống phụ sẽ tích trầm sau mạch chính (mạch rây) nhưng nó lại tích rõ nét hơn mạch chính. Điều này đặc biệt hơn so với bình thường.
Nhưng nó vẫn không có ý nghĩa gì đặc biệt hơn ngoài tính sưu tầm.

1.4 Tia gỗ (Wood rays)

Tên tiếng Việt chuẩn: Tia gỗ Tên khoa học: Wood rays / Xylem rays

• Vai trò: Dẫn dưỡng chất theo chiều ngang – từ phần trong (tủy gỗ) ra phần ngoài (vỏ cây).

• Đặc điểm: Dạng tia tỏa tròn, màu đậm, vuông góc với libe, xuất hiện như “hào quang xòe” từ tâm gỗ ra.

• Trong trầm hương: Khi kết hợp với mạch rây (libe) sẽ tạo nên các “mạng dẫn dầu” liên kết 3 chiều – càng rõ nét thì chất lượng trầm càng cao.

Tổng kết

→ Hãy tìm hiểu kỹ 4 loại mạch này và thử quan sát trực tiếp trên sản phẩm trầm bạn đang có.

→ Với trầm tốc hoặc trầm bông thì sẽ dễ nhìn hơn là các loại trầm chìm.

2. Ba giai đoạn kết trầm

2.1. Giai đoạn kết trầm ban đầu

Sau khi bị tổn thương – dù là do tự nhiên hay con người tác động – cây trầm (Aquilaria) sẽ kích hoạt cơ chế phản vệ để chữa lành vết thương, bắt đầu quá trình phòng thủ thông qua ROS (Reactive Oxygen Species), từ đó khởi động quá trình hình thành trầm.

Giai đoạn đầu diễn ra tại lớp mạch rây (libe) – nơi vận chuyển dinh dưỡng từ lá xuống rễ. Đây cũng là vị trí đầu tiên tích tụ chất hữu cơ, trong đó bao gồm tinh dầu và các hợp chất tiền trầm.

Theo nghiên cứu của Zhang et al., 2010 – tại vùng libe gần vết thương, enzym sesquiterpene synthase – một enzyme quan trọng trong quá trình tạo mùi và dầu trầm – có hoạt động tăng cao đáng kể.

Ở giai đoạn này, phần trầm mới hình thành thường được gọi là “trầm nổi” (người xưa gọi với tên cổ là "hoàng thục hương" 黄熟香) – tên chung cho các loại như trầm tốc, trầm banh, trầm bông, v.v. Chúng nổi trên mặt nước vì lượng dầu chỉ mới tích tụ trong lớp libe, chưa lan sâu vào cấu trúc gỗ, nên trọng lượng chưa đủ để chìm.

Chú thích ảnh: Bên trái trầm tốc, bên phải trầm banh

2.2. Giai đoạn trầm bán chìm

Khi lượng tinh dầu trong lớp mạch rây (libe) tiếp tục tích tụ và đầy lên, dầu sẽ bắt đầu lan theo các tia gỗ (wood rays) vào trong sợi gỗ (mô gỗ) và các ống dẫn của cây.

Giai đoạn này được gọi là “trầm bán chìm”, hay còn được người xưa gọi bằng một tên cổ là “trạm hương” (栈香).

Ở thời điểm này, mạch rây (libe) đã chứa đầy dầu, các tia gỗ cũng bắt đầu tích tụ tinh dầu, nhưng toàn bộ cấu trúc gỗ bên trong vẫn chưa được ngấm dầu hoàn toàn, do đó khối trầm vẫn chưa đủ nặng để chìm hẳn trong nước.

Ở giai đoạn này, giá trầm được chia thành nhiều phân khúc khác nhau, phần lớn phụ thuộc vào cách người bán quảng cáo định vị sản phẩm và mức độ “chấp nhận” của người mua.

Ví dụ dễ hiểu: Tất cả các số từ 10 đến 99 đều là số có 2 chữ số, nhưng rõ ràng 99 có giá trị lớn hơn rất nhiều so với 10. Tương tự, dù cùng thuộc nhóm "trầm bán chìm", nhưng mỗi mảnh trầm có thể cách nhau rất xa về chất lượng – và do đó, về giá bán.

2.3. Giai đoạn trầm chìm hoàn toàn

Khi thời gian trôi qua, tinh dầu tiếp tục tích tụ trong lớp libe và tia gỗ → rồi dần thẩm thấu và lấp đầy sâu vào cả mô gỗ.

Đến giai đoạn cuối, lượng dầu đủ lớn để bịt kín các ống dẫn, đánh dấu sự kết thúc của quá trình tạo trầm.

Trầm hương ở giai đoạn này gọi là “trầm chìm nước” – có hàm lượng dầu rất cao, mật độ lớn khiến mảnh gỗ nặng đến mức chìm hoàn toàn khi thả vào nước. → Mùi hương ở giai đoạn này cũng thường đạt đến độ sâu, bền và tinh tế nhất.

Chú thích ảnh: Trầm chìm, trầm bán chìm và trầm nổi phụ thuộc vào hàm lượng tinh dầu trong trầm hương

3. Phân biệt trầm giả - trầm ép dầu công nghệ cao bằng kính hiển vi

Đây là kỹ thuật ép ngược dầu trầm vào gỗ để tăng trọng lượng, làm cho trầm chìm nước → Từ đó nâng giá bán một cách bất chính.

3.1. Quan sát lớp mạch rây (libe)

Trong điều kiện tự nhiên, lớp mạch rây (libe) ở trầm thường có đặc điểm: to - rõ - đậm và sắp xếp một cách thoáng, tự nhiên. → Bởi khi mật độ tinh dầu cao, mạch rây (libe) sẽ phồng lên và tách lớp rõ nét – đây là dấu hiệu đặc trưng của quá trình tạo trầm tự nhiên.

Nếu một miếng trầm được quảng cáo là “chìm nước”, nhưng mạch rây (libe) lại nhỏ – bó sát – không rõ ràng thì theo tôi bạn nên cân nhắc thật kỹ khi quyết định mua

3.2. Quan sát mạch rây (libe) kết hợp với tia gỗ

Trong trầm thật: Tia gỗ (wood rays) thường xếp theo dạng tỏa tròn, vuông góc với lớp mạch rây (libe), tạo cảm giác hài hòa và tự nhiên về thị giác.

Ngược lại, ở trầm bị ép dầu:

• Tia gỗ bị méo, xoắn, không còn hướng tỏa đặc trưng;

• Mạch rây (libe) và tia gỗ đều có xu hướng bó dày, rối, lệch, quá dày nhìn không có trật tự.

Chú thích ảnh: Trầm thật thì mạch rây to-rõ-dầu đậm, cấu trúc rõ ràng, sắp xếp thoáng đều, tia gỗ sẽ vuông góc với mạch rây. Còn trầm giả thì cả mạch rây và tia gỗ để bị vặn xoắn, méo mó, sắp xếp rối loạn, không còn vuông góc với nhau nữa.

Tóm lại: Muốn nhận biết trầm có bị ép dầu hay không – hãy tập trung quan sát hai yếu tố quan trọng:

• Mạch rây (libe)

• Tia gỗ (wood rays)

Chỉ cần 1 trong 2 có hiện tượng vặn xoắn bất thường, không đúng trật tự tự nhiên thì khả năng rất cao đó là trầm vi ép hoặc giả trầm!

Đây là hai đặc điểm gần như không thể làm giả một cách hoàn hảo, ngay cả với kỹ thuật xử lý cao cấp.

4. Bổ sung các cách để phân biệt

4.1. Nhìn bằng mắt thường

Trầm hương thật là kết quả của sự kết hợp giữa 4 yếu tố cấu trúc chính: mạch gỗ, mạch rây (libe), ống dẫn và tia gỗ – như đã đề cập ở phần đầu. Dù là trầm cao cấp hay trầm chìm nước, sự hình thành vẫn tuân theo quy luật tự nhiên, với phân bố dầu không hoàn toàn đồng đều. Do đó:

• Trầm thật thường có màu sắc tự nhiên, sự đan xen rõ nét giữa phần gỗ và phần dầu, và phân bổ dầu không quá đều – điều này tạo nên vẻ mộc mạc, sống động và không "giả tạo".

• Trầm ép dầu (trầm giả) thường có màu sẫm đậm một cách bất thường, nhìn cả khối đen sạm, nặng nề, thiếu cảm giác tự nhiên. Dầu thường bị ép vào gỗ, tạo ra bề mặt và vân gỗ không chân thật.

Cách quan sát này khá hiệu quả, nhưng với người mới, việc phân biệt vẫn có thể gặp khó khăn, đặc biệt là khi chưa từng thấy hoặc so sánh nhiều loại trầm cao cấp thật với nhau.

Chú thích ảnh: Trầm ép dầu màu sẫm, đen một cách bất thường

4.2. Cảm nhận bằng tay

Trầm ép dầu sẽ có cảm giác nhờn – dính – hơi bẩn tay, cảm giác kém tự nhiên, không “sạch” khi chạm vào.

Trầm thật khi cầm lên mịn, mượt, khô ráo – cho cảm giác ấm tay và sạch sẽ.

Tuy nhiên, với trầm công nghệ cao, việc ép dầu có thể được thực hiện rất tinh vi – khiến cảm giác bằng tay khó phân biệt. Ngoài ra, một số loại trầm tự nhiên nhiều dầu như kỳ Hải Nam, trong điều kiện nhiệt độ cao và độ ẩm lớn, cũng có thể cho cảm giác nhờn tương tự.

Vì vậy, việc phân biệt bằng cảm giác tay tuy hữu ích, nhưng vẫn tiềm ẩn rủi ro – không nên là yếu tố đánh giá duy nhất.

Chú thích ảnh: Trầm nấu dầu nhìn bằng mắt thường không quan sát được vân gỗ và nhờn, dính tay

4.3. Ngửi bằng mũi

• Trầm ép dầu thường mang mùi hóa chất nồng, mùi rất mạnh, tỏa hương liên tục nhưng khi hít sâu lại tạo cảm giác khó chịu, gắt, không “đi sâu” vào mũi hay chạm tới vùng trán và não như trầm thật. Một số loại còn thoảng mùi cồn hoặc dung môi rõ rệt.

• Trầm thật lại có mùi hương thanh nhẹ, dịu dàng, thoảng lúc có lúc không, nhưng khi hít sâu, mùi thấm vào cơ thể, mang lại cảm giác thư thái, dễ chịu ngay lập tức.

Cách phân biệt này đòi hỏi người có kinh nghiệm, với trí nhớ mùi hương tốt và đã từng tiếp xúc nhiều loại trầm khác nhau để tạo thành "ký ức khứu giác" chính xác.

Chú thích ảnh: Trầm thật khi đốt mang lại hương thơm thanh nhẹ, dịu ngọt đặc trưng

4.4. Quan sát dưới kính hiển vi

Trầm ép dầu thường có các dấu hiệu nhận biết như sau:

• Dầu lan rộng không kiểm soát, tuyến dầu mờ, thô, to như “sâu róm”.
• Ống dẫn bị “bịt cứng” bằng dầu lạ – nhìn rất dơ và giả tạo.
• Mạch rây (libe) có thể bị xẹp hoặc bị phình to bất thường.
• Tia gỗ và mạch rây (libe) xếp chồng méo mó, thiếu trật tự.

Chú thích ảnh: Trầm ép nén thì mạch rây trông đặc, bết, có cảm giác hơi dính giữa các sợi; tia gỗ biến dạng rõ rệt, bị cong như sóng nước; ống dẫn mờ, tối, không thấy rõ; mạch gỗ trông bẩn, bóng nhờn, thiếu tự nhiên

Trầm thật có cấu trúc tinh tế và hài hòa:

• Tuyến dầu rõ ràng, từng cấu trúc sắp xếp hài hòa.
• Mạch rây (libe) như hình lông mày: hai đầu nhọn, giữa phồng, nhìn tự nhiên.
• Ống dẫn thường có màu vàng óng nhẹ, rõ ràng, sạch sẽ, không bị mờ hoặc nhiễm bẩn, phân bố không đồng đều, điểm xuyết tự nhiên – có cái đã kết dầu, có cái chưa, rất chân thực.
• Tia gỗ rõ ràng, thẳng, rõ nét, không bị cong bất thường và vuông góc với mạch rây

Chú thích ảnh: Trầm thật thì mạch rây, mạch gỗ, tia gỗ, ống dẫn rất rõ ràng và tự nhiên khi được soi dưới kính

Tóm lại: Đây vẫn là một trong những cách quan sát trực quan hiệu quả nhất, dễ áp dụng nhất.